Tijd voor rechtvaardigheid voor slachtoffers MH17

Het net lijkt zich om de pro-Russische separatisten te sluiten. Volgens het openbaar ministerie zijn er bewijzen die wijzen op Russische betrokkenheid bij de crash van MH17 in Oekraïne. “Ik heb ernstige twijfels bij deze bewijzen”, zegt Joost Niemöller, voormalig journalist bij HP/De Tijd en de Groene Amsterdammer, die zich in de kwestie heeft vastgebeten.

Donderdag 17 juli 2014, rond een uur of vijf in de middag. Eerder op de dag heeft een vakantieganger een foto op Facebook geplaatst van het vliegtuig waarmee hij op vakantie naar Bali gaat. Lollig tikt hij erbij: “Mocht hij verdwijnen, zo ziet hij d’r uit.” Familie en vrienden wensen hem en zijn vriendin een fijne vakantie toe. “Een enorm fijne vakantie samen. En denk erom: wij verwachten mooie foto’s.” De vakantie vierende Volendammer is een muzikant die een klein beetje bekendheid geniet. De reacties onder de foto blijven dan ook binnenstromen: “Lekker neef, geniet ervan.” en  “Een hele fijne vakantie kerel.” Opeens maken de reacties met een opgewekte vakantiestemming  plaats voor vragen met een knagende onzekerheid. “Dit is toch niet het vliegtuig waar jij in zit he?” Onder de foto ontstaat een speurtocht van vrienden en familie om uit te zoeken wat er gebeurd is. “Er zijn er maar twee vertrokken. Eén om negen uur en één om twaalf uur. Ik hoop echt dat het niet die van jullie is. Maar als je gaat rekenen...”

Oorlogsgebied
Om kwart over twaalf ’s middags stijgt vanaf Schiphol een Boeing 777 van Malaysia Airlines met vluchtnummer MH17 op. Het vliegtuig is onderweg naar Kuala Lumpur maar na drie uur vliegen stort de Boeing vlakbij de stad Donetsk in Oekraïne neer. Waar vrienden en familie van de vakantieganger bang voor zijn, is gebeurd. De Volendammer en zijn vriendin komen samen met 194 Nederlanders en 102 mensen uit andere landen in een Oekraïens weiland om het leven. Midden in een door een oorlog verscheurd gebied.

Een half jaar voor de crash van het vliegtuig was alles nog koek en ei in Oekraïne. Maar eind 2013 verandert de situatie en breken er onlusten uit in Kiev, de hoofdstad van het land. Het Oost-Europese land, gelegen tussen Polen en Rusland, zit op een tweesprong: goede vrienden met Rusland blijven of toch kiezen voor een vriendschap met de Europese Unie. President Janoekovitsj kiest voor het eerste. Pro-Europese betogers gaan uit protest in de hoofdstad de straat op en verjagen in februari 2014 de president het land uit. Dan escaleert de situatie volledig. De Krim wordt diezelfde maand door pro-Russische betogers ingenomen en in de weken daaropvolgend roept ook Donetsk zijn onafhankelijkheid uit. Tegen de tijd dat vlucht MH17 met vrolijke vakantiegangers overvliegt, wordt er op de grond hevig gevochten tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische separatisten. De strijd is dusdanig heftig dat een ondenkbaar maar zeer dramatisch voorval zich voordoet. Eén van de betrokken partijen haalt het vliegtuig vol met onschuldige burgers neer. 298 mensen die niets met pro-Europese of pro-Russische sentimenten te maken hebben, vinden in een ver oorlogsgebied het einde van hun leven.

     Onderteking van de Geneefse Conventie in 1949 | Bron: Rode Kruis

Geneefse Conventie
Het neerschieten van het vliegtuig is mogelijkerwijs een oorlogsmisdaad. Dat zei de Hoge Commissaris voor Mensenrechten van de Verenigde Naties, Navi Pillay daags na het drama. Maar wanneer is iets een oorlogsmisdaad? Meestal vinden oorlogen tussen landen plaats. En omdat bij ruzies altijd naar de ander wordt gewezen, is het lastig om oorlogvoerende partijen zelf te laten beslissen wanneer zij te ver gaan. Daarom hebben landen onderling in vredestijd een aantal afspraken gemaakt – een soort van spelregels voor het oorlogvoeren. En als die internationale verdragen, zoals afspraken tussen landen worden genoemd, geschonden worden, begaat een land of een persoon een oorlogsmisdaad. De Conventies van Genève is het belangrijkste voorbeeld van zo’n internationaal verdrag. In de laatste van de vier Geneefse Conventies zijn landen overeengekomen dat alle personen die niet tot de strijdkrachten behoren humaan behandeld moeten worden en waar geweld, met name dodelijk geweld, richting een daartoe behorend persoon te allen tijden verboden is:

Persons taking no active part in the hostilities, including members of armed forces who have laid down their arms and those placed hors de combat by sickness, wounds, detention, or any other cause, shall in all circumstances be treated humanely […] To this end the following acts are and shall remain prohibited at any time and in any place whatsoever with respect to the above-mentioned persons: violence to life and person, in particular murder of all kinds, mutilation, cruel treatment and torture.

In tegenstelling tot een groot deel van allerlei verdragen tussen overheden is dit stukje tekst zo klaar als een klontje: onschuldige mensen mag je niet vermoorden. De passagiers van vlucht MH17 waren overduidelijk onschuldige mensen. In die zin dat ze part nog deel hadden aan de schermutselingen tussen de vechtende partijen in Oekraïne. Of ze hier in Nederland toevallig iets op hun kerfstok hadden, laten we logischerwijs buiten beschouwing.

Westerse media
Een kind kan de was doen. 298 onschuldige burgers vinden de dood omdat een oorlogvoerende partij het vliegtuig uit de lucht schiet. Volgens de afspraak tussen landen mag dat niet en dus gaat het hier om een oorlogsmisdaad. Duidelijk. Of niet? Niet helemaal. Volgens hoogleraar internationaal strafrecht Geert-Jan Knoops hangt het van meerdere juridische en feitelijke factoren af of een handeling al dan niet een oorlogsmisdrijf is. “Het bewijs dat dit een oorlogsmisdrijf is, zal in dit geval moeilijk te leveren zijn zonder duidelijke context”, zegt Knoops. Het is bijvoorbeeld niet duidelijk of het neerschieten moedwillig is gebeurd. Rijd je bij het afslaan per ongeluk een fietser aan dan is dat treurig maar niet misdadig. Al boor je je auto doelbewust in de bagagedrager van de minnaar van je overspelige vriendin dan wordt daar toch anders naar gekeken. Dus de vraag of het vliegtuig per ongeluk is neergehaald, is van belang. En, ook niet onbelangrijk, bij een oorlogsmisdaad hoort een oorlogsmisdadiger. Maar wie is hier de dader, wie schoot het toestel van Malaysia Airways neer? Zonder gelijk in complotten te willen denken: het antwoord op die vraag is niet zo eenduidig zoals hij vaak in de Westerse media gepresenteerd wordt.

Russische persconferentie over MH17 | Bron: Wanttoknow.nl

Russische bewijzen
Maurice de Hond zou Maurice de Hond niet zijn als hij niet even bij het Nederlandse publiek peilt hoe zij denkt over de fatale crash van MH17: maar liefst 78 procent vermoedt dat de pro-Russische separatisten de daders zijn. Niet zo vreemd. Wie bij een willekeurige Nederlandse nieuwssite in de zoekbalk ‘MH17’ in toetst kan zien dat de berichtgeving grotendeels in één hoek zit: moedertje Rusland en haar Russisch gesepareerde kinderen in Oost-Oekraïne hebben het gedaan. De Russische versie van het verhaal wordt nagenoeg genegeerd in de media terwijl voor die versie net zoveel valt te zeggen als voor de Westerse versie.

Het verhaal dat vanuit Westers oogpunt nog steeds als meest waarschijnlijk wordt gezien scheelt niet veel met het verhaal dat de Amerikanen gelijk na de crash klaar hadden liggen. Zo schreef NU.nl drie dagen na de crash:

Volgens de Verenigde Staten is er bewijs dat pro-Russische separatisten het vliegtuig van Malaysia Airlines boven Oekraïne hebben neergehaald met een raketsysteem dat uit Rusland kwam. Dat heeft de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry zondag gezegd in een interview met CNN. ''Het is behoorlijk duidelijk dat dit een systeem was dat was overgebracht vanuit Rusland'', aldus Kerry. Hij liet weten dat het bewijs dat op dit moment beschikbaar is ''duidelijk wijst op de separatisten''.

  Buk-raketsysteem | Bron: Wikipedia

De bewijzen waar Kerry over sprak zijn negen maanden later overigens nog niet boven tafel.

De Russen hebben eigenlijk twee versies. En in allebei de versies zijn de Oekraïners de hoofdverantwoordelijken. Bij de eerste mogelijkheid is het vliegtuig met een straaljager neergehaald en bij de tweede optie is het toestel met een BUK-raketsysteem beschoten. Dat is overigens eenzelfde soort raketsysteem dat volgens Kerry door de separatisten gebruikt is.

In tegenstelling tot de Amerikanen overleggen de Russen wel bewijsmateriaal voor hun theorieën. Alleen krijgen die Russische bewijzen in vergelijking met de Westerse beweringen relatief weinig airtime in de Nederlandse media. Zo tonen de Russen op een persconferentie radarbeelden van een militairtoestel dat in de buurt van MH17 vliegt ten tijde van het ongeluk. Daarnaast tonen zij op dezelfde persconferentie satellietbeelden waarop verspreid in de buurt van de rampplek meerdere Oekraïns BUK-raketsysteem te zien zouden zijn. “Waarom heeft Oekraïne in de buurt van Donetsk zwaar anti-vliegtuig geschut staan terwijl de pro-Russische separatisten niet over vliegtuigen beschikken?”, vragen de Russen zich af.

Russische betrokkenheid
Twee Nederlandse instanties richten zich op de twee verschillende vragen die de crash van MH17 met zich mee brengt. De Onderzoeksraad voor  Veiligheid houdt zich bezig met de vraag waarom het vliegtuig crashte en het openbaar ministerie (OM) doet strafrechtelijk onderzoek naar de mogelijke daders. Begin april kwam het OM met foto’s en geluidsfragmenten naar buiten die zouden wijzen op Russische betrokkenheid bij de ramp. Maar, zo wilde het OM benadrukken, alle opties staan nog open. De site van het dagblad Metro berichtte er 2 april zo over:

Bijna acht maanden na het drama met vlucht MH17 is een eerste verdachte in beeld gekomen. De stem van een hoge Russische militair werd woensdag herkend op onderschepte telefoongesprekken die het onderzoeksteam naar buiten bracht. Sluit het net zich nu rond Rusland? [...]

Het door het onderzoeksteam verspreidde filmpje liet zien dat dit wel een heel serieus scenario is. Er werden foto’s vertoond van een BUK-raketsysteem. Het was op de dag van de crash in het gebied waar de MH17 neerstortte, in de regio Donbass. Het werd onder meer vervoerd op een Volvo diepladertruck met een telefoonnummer er op. Zeer interessant zijn enkele onderschepte telefoongesprekken, waarin separatisten uit het oosten van Oekraïne met elkaar over het transport spraken.

Het is vreemd te noemen dat de onderzoekende partij tijdens het onderzoek zo duidelijk met een vinger richting de mogelijke dader wijst. Ook al heeft die vinger zijn richting gevonden door bewijzen te volgen. Bewijzen waar Joost Niemöller ernstige twijfels over heeft. Voor zijn boek ‘MH17 de Doofpot’ heeft Joost Niemöller, door met veel betrokken mensen te praten en openbare bronnen te raadplegen, zich verdiept in de rampvlucht. Omdat het boek eind 2014 uitkwam, komen niet de nieuwe bewijzen waar het OM over spreekt aan bod. Maar desgevraagd wil Niemöller ook over de laatste ontwikkelingen zijn licht laten schijnen.

   Volgens Niemöller een twijfelachtige foto | Bron: Paris Match

“De dialoog tussen de Russische officier en de separatist is voortgebracht door de Oekraïense geheime dienst. Een van de betrokken partijen”, zegt Niemöller. Naast deze belangenverstrengeling hebben de Oekraïners al in een eerder stadium bewijzen in elkaar gekunsteld zo valt in het boek te lezen. Te denken aan het bekende telefoongesprek tussen twee separatisten waar zij toegaven het vliegtuig neergehaald te hebben. Volgens de Duitse geheime dienst BND een vervalst bericht. Met die staat van dienst zou je denken dat het OM de echtheid van de nieuwe bewijzen zou willen aantonen. Niets is minder waar. Volgens Niemöller zegt het OM dat de opname authentiek is maar laat na te verklaren waarom. “Dan zijn er nog de drie foto's van Buk-installaties. Ze zijn van het internet geplukt. Hoe weten we wanneer die foto's zijn gemaakt? Manipulatie is zeer makkelijk.  De Paris Match foto (zie afbeelding hierboven) maakt sterk de indruk te zijn gefotoshopt. Vreemde werking met vaagte en scherpte. De perspectieflijnen van de zeer vage Buk, waarbij de achterkant doorweven is met boomtakken, komen niet overeen met de perspectieflijnen van de truck. Omdat de foto is genomen met tegenlicht door een spiegelende autoruit kan het van alles zijn”, zo beredeneert Niemöller.

             Hoofdkantoor van het buitenspel staande Internationaal Strafhof

Weinig kans
Desondanks is Niemöller er niet van overtuigd dat het OM niet met waarheidsvinding bezig is. “Het gaat om een internationale kwestie waarin grote machten spelen, zoals de VS en Rusland. Het OM kan niet afdwingen dat die hun geheime informatie afgeven. Bovendien is het onderzoek veel te laat begonnen. Bewijsstukken zijn corrupt geraakt”, zo zegt hij. Kortom, het OM zit in een lastig parket en het onderzoek daardoor ook. Op de vraag of de daders ooit voor een rechtbank zullen verschijnen antwoord Niemöller kort maar krachtig: “Nee.”

De eerder aangehaalde hoogleraar internationaal strafrecht Geert-Jan Knoops is minder stellig dan Niemöller. De hoogleraar hield in Nieuwsuur op vrijdag 3 april een betoog over de moeilijkheden waar een mogelijke berechting tegenaan loopt.  Zo moet het forensisch bewijs helder zijn over hoe het vliegtuig neergehaald is. Daarnaast moet er, zoals hij het noemt, duidelijk bewijs van daderschap zijn; wie gaf de opdracht en wie voerde het uit? Zaken waar volgens Knoops onder experts veel discussie is. Maar stel eens voor: na lang onderzoek wordt het duidelijk wie wat gedaan heeft. Dan is het alsnog ongelofelijk lastig om de daders te berechten. Omdat zowel Oekraïne als Rusland geen lid van het Internationaal Strafhof in Den Haag zijn, valt die optie af. Alleen leden kunnen namelijk voor het strafhof gedaagd worden. Ook een rechtszaak in een ‘reguliere’ Nederlandse rechtbank geeft de hoogleraar weinig kans. Want Oekraïne en Rusland leveren normaal gesproken geen eigen onderdanen uit. Dan blijft een veroordeling bij verstek over. Zoals ook de versbakken minister van Veiligheid en Justitie Ard van der Steur voor ogen ziet. Maar daar waarschuwt Knoops voor. Een vonnis dat zonder goede waarborgen tot stand komt, zal internationaal geen acceptatie vinden en zal daardoor weinig waard zijn.